Lịch sử hình thành tỉnh Hà Nam

Diên cách vùng đất Hà Nam trước khi thành lập tỉnh

Căn cứ vào ghi chép của sử cũ, chúng ta có thể thấy diên cách của vùng đất Hà Nam qua các thời kỳ lịch sử. Khi Hùng Vương thống nhất các bộ lạc, quốc gia được đặt tên là Văn Lang và chia thành 15 bộ, Hà Nam thuộc bộ Giao Chỉ.

Sau đó, trong thời kỳ nước Âu Lạc, số bộ tăng lên thành 17 và tên bộ cũng có sự thay đổi. Vùng đất Hà Nam lúc này thuộc bộ Chu Diên.

Bạn đang xem: Lịch sử hình thành tỉnh Hà Nam

Sau khi nước Âu Lạc bị nhà Hán chinh phục vào năm 111 trước Công nguyên, nhà Hán chia vùng đất cũ và mới chiếm thêm làm ba quận: Giao Chỉ, Cửu Chân và Nhật Nam. Theo sách Tiền Hán thư địa lý chí, quận Giao Chỉ gồm 10 huyện, trong đó có Huyện Chu Diên. Vùng đất Hà Nam chắc chắn thuộc quận Giao Chỉ, nhưng vẫn chưa rõ thuộc huyện nào cụ thể.

Học giả Đào Duy Anh đã đưa ra nhận định rằng Huyện Chu Diên có thể tương đương với một phần tỉnh Hà Tây và miền Hà Nam ở giữa sông Đáy và sông Hồng. Vì vậy, vào thời Hán, tỉnh Hà Nam hiện nay được đặt trên vùng đất thuộc huyện Chu Diên.

Đến thời Tam Quốc và thời Lưỡng Tấn thống trị, đơn vị hành chính lại thay đổi. Nhà Ngô đặt Giao Châu, dưới châu có quận chia thành các huyện. Vùng đất Hà Nam lúc này thuộc quận Vũ Bình. Huyện Chu Diên không còn tồn tại như thời Hán và đã được chia ra thành các huyện nhỏ. Vùng đất Hà Nam bao trùm đất đai của các huyện Vũ Ninh, Vũ Hưng, Tiến Sơn, Căn Ninh, Vũ Định và một phần đất phía Nam tỉnh Hà Đông.

Thời Nam Bắc triều (Tống, Tề, Lương) lập các quận Giao Chỉ, Vũ Bình, Cửu Chân, Nhật Nam, Tống Bình. Quận Vũ Bình vẫn duy trì cương vực như trước và Hà Nam vẫn thuộc quận này. Nhà Tùy thay đổi đơn vị hành chính, quận Vũ Bình bị bãi bỏ chỉ đặt làm huyện, và đến năm 18 Khai Hoàng, đổi tên thành huyện Long Bình tương đương với vùng đất của ba tỉnh Hà Nam, Hà Đông và một phần Hòa Bình thuộc lưu vực sông Đáy.

Sau khi nhà Tùy bị diệt, nhà Đường đã sửa lại cấu trúc hành chính và phân chia quận, châu. Nhà Đường đặt Giao Châu đại tổng quản để quản lĩnh 10 châu: Giao, Phong, Ái, Tiêm, Diêm, Tống, Từ, Hiểm, Đạo, Long. Đến năm 679, Giao Châu đại tổng quản được đổi thành An Nam đô hộ phủ. Vùng đất Hà Nam lúc này thuộc huyện Vũ Bình và được quản lý bởi phủ đô hộ.

Năm 907, Khúc Hạo định lại cấu trúc hành chính, sử dụng chữ lộ thay cho châu, phủ thay cho huyện, nhưng vẫn giữ nguyên tên các châu của thời Đường. Vùng đất Hà Nam thuộc phủ Vũ Bình, trong lộ Giao.

Đinh Tiên Hoàng chia cả nước làm 10 đạo, nhưng sử cũ không ghi rõ danh hiệu và vị trí các đạo. Đến thời Vua Lê Hoàn, 10 đạo được chia thành lộ, phủ, châu, nhưng sách cũ cũng không ghi rõ tên. Lý Công Uẩn lên ngôi và chia cả nước thành 12 lộ. Dựa vào tên các lộ, cùng với bản đồ, ta có thể nhận định vùng đất Hà Nam nằm trong lộ Hoàng Giang.

Xem thêm : Ủy thác xuất nhập khẩu: Khám phá nghiệp vụ thiết yếu không thể thiếu

Trần Thái Tông chia cả nước thành 12 lộ, nhưng sách cũ chỉ ghi rõ tên 11 lộ. Tổng quan thông qua bia chùa Giầu đã phát hiện lộ còn thiếu tên là Lợi Nhân và từ đó vùng đất Hà Nam nằm chủ yếu trong lộ này.

Nhà Minh sau khi đánh bại nhà Hồ, đã đặt phủ, châu, huyện trên lãnh thổ của nước ta, dựa trên tình hình cuối thời Trần. Năm Vĩnh Lạc thứ 6 (1419), tỉnh Hà Nam có cương vực mới, bao gồm 3 huyện Nam Xang, Bình Lục và Thanh Liêm, được tách ra từ tỉnh Hà Nội. Tỉnh lỵ đặt tại xã An Dương (huyện Bình Lục). Tuy nhiên, tỉnh Hà Nam tồn tại không lâu, ngày 20/10 cùng năm, Toàn quyền Đông Dương J.G Piquet đã đưa ra quyết định thành lập tỉnh mới Hà Nam, bao gồm:

• Huyện Nam Xang, Bình Lục, Thanh Liêm trở lại phủ Lý Nhân.
• Hai tổng Kim Lũ, Cổ Viễn thuộc phủ Xuân Trường, 5 xã tổng Vụ Bản thuộc phủ Nghĩa Hưng của tỉnh Nam Định sáp nhập vào huyện Bình Lục.
• Hai tổng Mộc Hoàn, Chuyên Nghiệp thuộc huyện Phú Xuyên, phủ Thường Tín, tỉnh Hà Nội nhập vào huyện Duy Tiên.

Như vậy, tỉnh Hà Nam hình thành trên đất đai và cư dân của phủ Lý Nhân, được mở rộng thêm từ phía Hà Nội (Bắc) và Nam Định (Nam).

Quá trình thành lập tỉnh Hà Nam

Vào năm 1831, dưới triều Vua Minh Mạng, nhà Nguyễn tiến hành cải cách hành chính và thành lập các tỉnh thay cho các trấn. Tổng số 29 tỉnh được thành lập trên khắp cả nước. Vùng đất Hà Nam vào thời điểm đó là phủ Lý Nhân thuộc tỉnh Hà Nội.

Tháng 8 năm Kỷ Hợi (1839), cử Khâm sai đại thần Vũ Văn Cẩn đi xem xét tình hình đói của 5 huyện thuộc tỉnh Hà Nội. Sau khi nghe báo cáo và giải thích của Khâm sai, Vua Minh Mạng đã quyết định cắt một phần đất đai Hà Nội để thành lập tỉnh mới.

Mặc dù ý tưởng này đã được đưa ra trong thời gian của Vua Thiệu Trị và Tự Đức, nhưng lại bị đặt lại. Yêu cầu thành lập một tỉnh mới tách ra từ tỉnh Hà Nội ngày càng trở nên cần thiết khi Tổng đốc Hà Ninh – Hoàng Diệu viết thư cho triều đình ngày 10/10 năm Tân Tỵ (1881). Thư của ông nói về những khó khăn trong việc quản lý do địa hình phức tạp, phong tục và thói quen khác nhau. Ông đề xuất cần phải phân chia rõ ràng công việc và trao quyền cho mỗi người.

Lý do này đã ảnh hưởng đến triều đình nhà Nguyễn, bởi vì ông Hoàng Diệu là Tổng đốc kiêm quản lĩnh hai tỉnh Hà Nội và Ninh Bình, nắm vững tình hình thực tế. Phủ Lý Nhân là một vùng đất trung gian, với con sông chia cắt giữa Bắc và Nam, có địa hình đặc biệt và phong tục riêng. Vì vậy, ngày 4/12/1888, với sự khích lệ của các quan lại trong triều và các quan Pháp, Nguyễn Đức Hợp và Nguyễn Huyên – Kinh lược sứ Bắc Kỳ của nhà Nguyễn đã đề xuất việc chia đặt. Kết quả sau gần 2 năm, ngày 21/3/1890, phủ Liêm Bình được thành lập, bao gồm 3 huyện Nam Xang, Bình Lục và Thanh Liêm tách ra từ phủ Lý Nhân (tỉnh Hà Nội), với tỉnh lỵ đặt tại xã An Dương (huyện Bình Lục). Tuy nhiên, phủ Liêm Bình tồn tại không lâu, ngày 20/10 cùng năm, Toàn quyền Đông Dương J.G Piquet ra Nghị định thành lập tỉnh mới Hà Nam, với các điều kiện sau:

• Bỏ phủ Liêm Bình và đưa 3 huyện Nam Xang, Bình Lục, Thanh Liêm trở lại phủ Lý Nhân.
• Cắt các tổng Kim Lũ (huyện Mỹ Lộc), Cổ Viễn (huyện Thượng Nguyên) thuộc phủ Xuân Trường, 5 xã tổng Vụ Bản (huyện Thiên Bản) thuộc phủ Nghĩa Hưng của tỉnh Nam Định sáp nhập vào huyện Bình Lục.
• Cắt 2 tổng Mộc Hoàn, Chuyên Nghiệp thuộc huyện Phú Xuyên, phủ Thường Tín, tỉnh Hà Nội nhập vào huyện Duy Tiên.

Như vậy, tỉnh Hà Nam được hình thành trên đất đai và cư dân của phủ Lý Nhân, bao gồm 5 huyện: Kim Bảng, Duy Tiên, Nam Xang (sau đổi thành Lý Nhân), Thanh Liêm, Bình Lục, với tỉnh lỵ tại Phủ Lý.

Trước năm 1890, toàn bộ vùng đất Hà Nam nằm dưới sự cai trị của triều đình Huế, thuộc phủ Lý Nhân trong tỉnh Hà Nội, dưới sự điều hành của Tri phủ dưới quyền Tổng đốc Hà Nội. Khi tỉnh được thành lập, hình thức chính quyền cũng có sự thay đổi theo chính quyền bảo hộ. Quyền lực tập trung vào một viên Công sứ Pháp có tên Phera, và tuần phủ chưa được triều đình cử, mọi công việc do viên Bố chính đảm nhiệm. Cho đến năm 1904, Hà Nam mới có tuần phủ của Nam triều là Nguyễn Hữu Đắc.

Xem thêm : Viết hoa từ đầu tiên của mỗi câu và mỗi đoạn mới

Nhân dịp thành lập tỉnh Hà Nam, Nguyễn Văn Tính – Đốc học tỉnh Hải Dương đã sáng tác một bài thơ bằng chữ Hán, tạm dịch như sau:

Cùng với sự thành lập tỉnh Hà Nam, Thuộc vùng Hà Nội, đất Sơn Nam cũ, Núi cao sông rộng, con người xuất hiện sớm. Mảnh đất mới xuất hiện làng xóm, chợ, bến. Chùa Tứ pháp nổi danh thần, Phật Ba con sông ghi công của hoàng đế. Núi Trinh vẫn còn lưu dấu cũ của công chúa triều Trần. Ngôi chùa xưa trên núi Đọi do Vua Lý Thánh Tông xây dựng. Thăm viếng thành lũy một thời binh lửa. Sự thay đổi trong mơ vàng.

Bài thơ này tóm gọn lại bối cảnh địa lý và văn hóa của Hà Nam. Đó là một phần đất đai của Hà Nội vừa được thành lập, trước đó thuộc trấn Sơn Nam. Vùng đất này có núi, có sông, và con người sống đông đúc từ rất sớm. Tỉnh mới ra đời mang đến nhiều xóm làng, bến đò, và chợ. Phật giáo và các tín ngưỡng dân gian hòa hợp với nhau tạo thành thứ tục Tứ pháp (Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện) nổi tiếng với chùa Bà Đanh, Quế Lâm (Kim Bảng), chùa Bầu (thành phố Phủ Lý) … Ba con sông chảy qua hoặc chảy qua toàn bộ đất Hà Nam (sông Hồng, sông Đáy, sông Châu) mang đậm dấu ấn của chúa vua qua các thời kỳ. Ngôi chùa trên núi Trinh Tiết (Thanh Hải, Thanh Liêm) nhắc nhở về câu chuyện công chúa Bạch Hoa cuối thời Trần lánh nạn. Rồi ngôi chùa trên núi Đọi khởi đầu từ thời Lý Thánh Tông được xây dựng bởi Tể tướng Dương Đạo Gia. Rồi những dấu tích của thành lũy Hồ Quý Ly trong cuộc kháng chiến chống quân Minh. Âm hưởng hoài cổ tràn ngập ý muốn nói rằng mảnh đất này có một căn tính riêng, dù đã trải qua nhiều biến cố, con người vẫn nuôi giấc mơ tốt lành.

Lịch sử của tỉnh Hà Nam không ngừng thay đổi về cương vực, diên cách và đơn vị hành chính. Đầu tiên, thông qua Nghị định ngày 24/10/1909 của Toàn quyền Đông Dương A.Wklobukwski, châu Lạc Thủy (bao gồm 2 tổng) đã được chuyển từ tỉnh Hòa Bình sang tỉnh Hà Nam. Sau đó, ngày 7/3/1913, Toàn quyền Đông Dương A.P. Sarraut ban hành Nghị định để đổi tên tỉnh Hà Nam thành Đại lý Hà Nam thuộc tỉnh Nam Định. Nhưng đến ngày 31/3/1923, Toàn quyền Đông Dương F.M. Baudouin ra Nghị định để tái lập tỉnh Hà Nam như trước.

Trong cuộc kháng chiến chống Pháp, theo Quyết định của Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, 3 huyện Ý Yên, Vụ Bản và Mỹ Lộc thuộc tỉnh Nam Định đã được đặt dưới quản lý của tỉnh Hà Nam.

Sau khi hòa bình được thiết lập trên miền Bắc, Nhà nước đã hợp nhất một số tỉnh để tập trung lãnh đạo và chỉ đạo. Tỉnh Nam Hà (bao gồm 2 tỉnh Hà Nam và Nam Định) được thành lập theo Quyết định số 103-TVQH ngày 21/4/1965 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Đồng thời, huyện Mỹ Lộc của tỉnh Nam Định được giải thể, 9 xã chuyển về huyện Bình Lục và 6 xã chuyển về thành phố Nam Định.

Sau hơn 30 năm hợp nhất với tỉnh Nam Định và sau đó với tỉnh Ninh Bình, Hà Nam được tái lập với tên gọi mới theo Nghị quyết của Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, khóa VIII, kỳ họp thứ 10, ngày 06/11/1996. Tỉnh Hà Nam được tách ra từ tỉnh Nam Hà, còn lại là tỉnh Nam Định. Huyện Mỹ Lộc cũ của tỉnh Nam Định được tái lập và nhận về 9 xã cũ thuộc huyện Bình Lục. Hiện nay, tỉnh Hà Nam bao gồm thành phố Phủ Lý, thị xã Duy Tiên và 4 huyện: Lý Nhân, Bình Lục, Thanh Liêm, Kim Bảng.

Hà Nam với lịch sử phong phú, vùng đất đã từ lâu đã hình thành đặc trưng về cương vực, con người và văn hóa. Sự kiện thành lập tỉnh Hà Nam cách đây 130 năm đã tạo nên một Hà Nam mang dấu ấn riêng trong dân tộc Việt Nam, đa dạng và thống nhất.

Nguồn: https://luatsutuan.net
Danh mục: Bản tin pháp luật